استعداد در فرهنگ های لغت به معنای “توانایی ویژه و طبیعی” و “ظرفیت دستیابی به موفقیت” تعریف شده است. اگرچه تمرین و تلاش و پشتکار لازمه موفقیت در هر کاریست اما شرط رسیدن به قهرمانی در رشته های ورزشی در سطوح بالا مانند المپیک علاوه بر تلاش و تمرین نیاز به عوامل و شرایط دیگری نیز دارد.
یکی از مهمترین این عوامل استعداد است. راه های مختلفی برای فهمیدن اینکه فرد استعداد لازم را داراست یا نه، وجود دارد. اما هیچ کدام از آنها نمی توانند به طور صد در صد بگویند که ورزشکار شما قهرمان خواهد شد، چون قهرمانی یک پروسه و فرایند پیچیده بوده و عوامل زیادی در آن دخیل هستند. اما روش های استعدادیابی ورزشی می توانند با درصد بالایی از اطمینان، پیشرفت و یا عدم پیشرفت یک ورزشکار در رشته خاص را مشخص کنند.
روش های استعدادیابی ورزشی:
استعدادیابی با توجه به تمام ویژگی های آن می تواند بسیار پیچیده یا بسیار ساده انجام شود. بدیهی است پیچیده یا ساده بودن آن بستگی به عوامل مختلفی دارد كه استعدادیاب در روش كار خود و برنامه استعدادیابی لحاظ خواهد نمود. انتخاب استعداد برای ورزشی مانند بسكتبال یا والیبال می تواند تنها بر اساس قد فرد انجام گردد، اما این موضوع برای سایر رشته های ورزشی، لزوما پاسخگو نیست.
بی تردید با توجه به تفاوت های زیادی كه در بین ورزش ها از نظر نیازهای جسمانی ، فیزیولوژیكی ، آنتروپومتریكی ، روانی، مهارتی و حركتی وجود دارد ، نیاز است استعدادیابی امروزه با دقت زیاد و لحاظ نمودن عوامل بیشتری انجام گردد .
امروزه در برنامه های استعدادیابی صحیح و علمی ، غیر از لحاظ نمودن عوامل متعدد و مهم، از آزمون های میدانی و آزمایشگاهی تخصصی با بهره گیری از متخصصین و علوم روز نیز استفاده می شود .
برنامه های جامع استعدادیابی در كشورهای صاحب نام در ورزش قهرمانی اصولاً بر اساس عوامل بسیاری است كه می توان كلیه این عوامل را در دو بخش یا مرحله كلی طبقه بندی نمود .
- استعدادیابی عمومی
- استعدادیابی ویژه
استعدادیابی عمومی چیست؟
استعدادیابی عمومی ویژگی ها و کیفیت هایی را مورد توجه قرار می دهد که در همه ورزش ها مشترک بوده و پایه و اساس را در زندگی ورزشی افراد شامل می شود ، مانند قدرت و استقامت عضلانی .
مسیرهای استعدادیابی عمومی عمدتاً عبارتند از :
- احساس لذت و نشاط ورزشکار از پرداختن به یک رشته معین و جذب شدن به آن
- علاقه والدین برای هدایت جوان به سمت یک ورزش ویژه
- سنت خانوادگی درباره رواج یک ورزش معین در فامیل
- مهیا بودن شرایط و لوازمی که تسهیلات لازم را برای پرداختن جوان به یک ورزش معین فراهم می آورد
- تشویق جامعه و دوستان برای هدایت جوان به سمت یک ورزش معین
- ارزش و مزایای اجتماعی-اقتصادی که رسیدن به قله افتخار در یک ورزش معین در بر دارد
- درخشش استثنایی جوان در یک مسابقه ورزشی
- تشخیص معلم تربیت بدنی مدرسه
استعدادیابی ویژه چیست؟
استعدادیابی ویژه که از آن با عنوان استعدادیابی علمی نیز یاد می شود، روشی است كه در آن مربی افرادی را كه قابلیت بالایی برای یك ورزش دارند ، انتخاب می كند. در مقایسه با افرادی كه به روش معمولی گزینش شده اند ، این گروه برای رسیدن به بالاترین سطح اجرا نیاز به زمان بسیار كوتاهی دارند .در این مرحله توجه به عوامل تعیین كننده تخصصی تر است .
در استعدادیابی تخصصی به متغیرهایی توجه می شود که شالوده ورزش مورد نظر را می سازند.
استعدادیابی ویژه، شیوه ای است كه توسط آن مربی ، نوجوانانی را كه بالقوه توانایی ذاتی برای یك رشته ورزشی خاص را دارند برمی گزیند . مقایسه شده است كه در گزینش افراد با شیوه علمی زمان مورد نیاز برای رسیدن به عملكرد بالاتر نسبت به روش عمومی ، بسیار كوتاهتر انجام می گیرد .
روش های استعدادیابی علمی ، عمدتاً موارد زیر را در بر دارد :
- استفاده از آزمون های معتبر برای جنس ، سن و سطح ورزشی افراد
- اندازه گیری های دقیق آزمایشگاهی
- استفاده از افراد مختلف با تخصص های متفاوت برای فرآیند استعدادیابی
- استفاده از مجموعه متنوع و متعددی از متغیرها برای تامین جامعیت در فرآیند استعداد یابی
- برنامه ریزی استعداد یابی در قالب یك طرح بزرگ تر به رورش استعدادهای ورزشی
- تدوین برنامه های پیگیری بعد از مرحله استعداد یابی اولیه
جدول1-2. مراحل سه گانه استعدادیابی با رعایت سن، هدف و تمرینات رشد استعداد
|
مرحله استعدادیابی |
سن | هدف | تمرینات پرورش استعداد |
|
مقدماتی |
3 الی 10 سال | شناسایی استعدادهای ورزشی |
تمرینات و فعالیت های ورزش عمومی در مدارس |
|
دوم |
11 الی 16 سال | گزینش استعدادها و هدایت برگزیدگان به طرف ورزش های مختلف |
تمرینات در تیم های آموزشگاهی و باشگاهی |
| نهایی | بالای 16 سال | دستیابی به اوج عملکرد ورزشی |
تمرینات پیشرفته تیم های ملی |
عوامل موثر در استعداد ورزشی:
نویسندگان مختلف ، عوامل موثر در تشخیص استعداد ورزشی را به صورت های متفاوت طبقه بندی كرده اند . به عنوان نمونه ، آقاعلی نژاد این عوامل را عبارت از سلامت كامل جسمانی و روانی ، برخورداری از اندازه های پیكرسنجی مناسب ، ویژگی های وراثتی برجسته ، برخورداری از امكانات ورزشی كافی ، شرایط مناسب محیطی و در اختیار بودن متخصصین ورزشی می داند .
هادوی و امیر تاش عوامل موثر در استعداد را تفاوت های فردی مشتمل بر عوامل محیطی و ارثی ، آمادگی های جسمانی و حركتی ، ویژگی های روانی (شخصیتی) و اختصاصات اجتماعی می دانند .
بلوم فیلد معیار های استعدادیابی را به ظرفیت های بدنی ، ظرفیت های حركتی ، ظرفیت های فیزیولوژیكی و ظرفیت های روانی طبقه بندی كرده است و در نهایت ، بورگس آزمون های لازم در شناخت افراد مستعد را از نوع فیزیولوژیكی ، پیكرسنجی ، روانی، موارد قابل اندازه گیری ارثی و جامعه شناسی معرفی می كند كه اولویت آنها بر حسب نوع ورزش متفاوت است.
عوامل محیطی (تغییر پذیر)
این عوامل را می توان به نحو عملی تری آموزش و پرورش داد و بهبود بخشید . این عوامل عمدتاً عبارتند از :
1- آمادگی ها و استعدادهای جسمانی
2- آمادگی ها و استعدادهای حركتی
3- سابقه ورزشی
4- سطح مهارت
5- قامت كلی فرد
6- وضعیت سلامت عمومی
7- وضعیت رشد و بلوغ
8- رشد اجتماعی
9- دانش و تمرین پذیری
عوامل ارثی (پایدار)
تعدادی از عوامل پایدار در استعدادیابی ورزشی از ثبات بیشتری برخوردارند و به نسبت سایر ویژگی ها به راحتی قابل تغییر و یا جایگزین شدن نیستند . شدت و ضعف تاثیر این ویژگی ها نیز ، مانند سایر مواردی كه ارائه گردید در استعداد ورزشی برای رشته های مختلف متفاوت است .
یكی از انواع طبقه بندی كلی این ویژگیها به شرح زیر است :
- عوامل مربوط به فیزیولوژی انسان
- عوامل مربوط به آناتومی بدن
- عوامل
- عوامل روانی
شاخصه های اصلی استعدادیابی ورزشی
به طور کلی و خلاصه 4 شاخصه اصلی برای استعدادیابی ورزشی شناخته شده است:
- ویژگی‌های پیکر سنجی
- ویژگی‌های فیزیولوژیک
- ویژگی‌های روان‌شناختی
- ویژگی‌های روانی ـ حرکتی (مهارتی)
پیکر سنجی:
پیکر سنجی بررسی و مطالعه ابعاد، شکل، ترکیب، تاثیرات بلوغ و عمل کرد بدن انسان برای استفاده، مقایسه و دسته‌بندی‌های انسانها است که شامل اندازه‌گیری‌های بدن(قد، وزن، طول، پهناها، محیط‌ها، درصد چربی، تیپ‌بدنی) می‌باشد.
دانشمندان علوم ورزشی، پزشکان و متخصصین از فنون مختلف پیکرسنجی در امور مهمی چون کشف استعدادهای ورزشی، سنجش ترکیب‌بدن، سنجش نتیجه تمرینات و قابلیت‌های جسمانی سود می‌بردند.یکی از مهمترین کابردهای پیکرسنجی در ورزش، تعیین سوماتوتایپ یا نوع بدن و انتخاب افراد مناسب برای ورزش‌های اختصاصی است.
سوماتوتایپ دارای ۳ جزء اندرمرفی(چاق پیکری) مناسب برای کشتی سومو، مزومرفی (عضلات پیکری) مناسب برای ورزش‌های درگیری و اکتومرفی(لاغر پیکری) مناسب برای ورزش‌های استقامتی است. تیپ‌بدنی افراد مختلف ترکیبی از این ۳ جزء بوده و به این ترتیب افراد مختلف، فرمول‌های تیپ‌بدنی متفاوتی خواهند داشت.
نوع و ترکیب‌بدنی افراد، یک ویژگی عمدتا ژنتیکی است که از والدین به فرزندان به ارث می‌رسد و با دانش پیکرشناسی می‌توان فرمول بدنی افراد و میزان تطابق آن ها را با ورزش‌های مختلف تعیین کرد.
شرایط استعدادیابی ورزشی به روش پیکر سنجی:
- سن افراد ۸ سال به بالا
- ۴۴ رشته ورزشی برای پسران و ۳۴ رشته ورزشی برای دختران مشخص می‌شود
- انتخاب رشته‌ی ورزشی زیرنظر سازمان جهانی پیکرسنجی ISAK در استرالیا می‌باشد
معیارهای فیزیولوژیک و آمادگی جسمانی:
عواملی نظیر:
- ظرفیت هوازی پیشینه
- ظرفیت غیرهوازی پیشینه
- تشخیص و نوع تارهای عضلانی(به روش تیوپسی)
- قدرت
- توان
- عکس‌العمل
- سرعت
- انعطاف‌پذیری
- چابکی
از عوامل مهم و تعیین کننده ی فیزیولوژیک در امر استعداد یابی شناخته می شوند.
معیارهای روان شناختی:
سنجش معیارهای روان شناختی عموماً به شکل غیر میدانی و پرسشنامه ایی انجام می شود که شامل موارد زیر می باشد:
- توانایی در مقابله با فشار عصبی: شجاعت، تعهد، توجه به هدف، تمایل به کار، هوش
- علاقه شدید: میل به بازی که چشم‌پوشی از آن غیرممکن است.
- انگیزه درونی: میل بیش از حد به موفقیت، انگیزه پیشرفت
- ثبات: توانایی کنترل استرس، آرامش
- سرسختی: اعتماد به نفس، خودپنداری
- نگرش مثبت: لذت از رقابت، اجتناب از تفکرات منفی
- واقع گرایی: برطرف کردن محدودیت ها، یادگیری از تجارب گذشته
- تمرکز: اجتناب از حواس پرتی، غرق بازی شدن
- تلاش: استفاده از تمام وقت تمرین، توجه به پیشرفت
- بردباری: کنترل امیال برای رسیدن به کمال، صبر در برابر عوامل خارجی
- رقابت جویی: نپذیرفتن شکست، علاقه به رقابت با دیگران
معیارهای یادگیری حرکتی و ادراکی:
این شاخصه یکی از مهمترین نیازهای ورزشی در مسیر نخبگی می باشد، و اگر فردی به طور غریزی ویژگی های حرکتی و ادراکی بالایی در ورزش داشته باشد در مسیر پیشرفت فنی-ورزشی در سنین پایین تر به تکامل می رسد و پیشرفت سریعتری را در رشته ورزشی مورد نظر تجربه می کند.
این معیارها شامل:
- تعادل ایستا و پویا
- حس حرکت
- تیزبینی
جهت اطلاع بیشتر مقاله ی دیدگاه بین المللی استعدادیابی ورزشی را مطالعه بفرمایید.
سخن آخر:
شناسایی و پرورش استعدادهای ورزشی در آینده دارای چالش و به همان اندازه نامعین و نامشخص خواهد بود . .شیوه های شناسایی استعداد از شیوه شناسایی تصادفی به شیوه اصلاح گری و پالایش توسعه می یابد ، اما این فرآیند به كندی پیش می رود ولی همواره رو به تكامل خواهد بود .
در حالی كه آزمودن افراد برای شناسایی آنان دقیق تر می شود ، این آزمون ها هرگز نباید جایگزین چشمان كار آزموده مربیان با تجربه گردد . شیوه شناسایی و پرورش استعداد بیشتر به صورت شناسایی فرد، بی جای شناسایی به شكل گروهی خواهد بود.
